روشی که با دیگران در محیط­های کار، خانه یا جامعه برخورد می­کنیم می­تواند عامل مهمی در ایجاد استرس باشد. ضعف ارتباط می­تواند به روابط ناخوشایندی منجر شود و به نوبه خود احتمالا استرس را افزایش دهد. همه ما در زمان­ها و موقعیت­های گوناگون درجات متفاوتی از رفتارهای منفعلانه، پرخاشگرانه و جرأت­مندانه را نشان می­دهیم. مشکل هنگامی ایجاد می­شود که ما به یک نوع رفتار خاص که مضر است می­چسبیم و تغییر به رفتار مناسب­تر دیگر برایمان دشوار می­شود. برای نمونه، کسی که نمی­تواند به درخواست­ها و تقاضاهای نامعقول دیگران “نه” بگوید، معمولا از سوی درخواست­های بیرونی خُرد شده و از پای می­افتد. فردی  که احساسات و افکارش را ابراز نمی­کند با هویت خویش احساس راحتی نخواهد داشت. فردی که با شیوه پرخاشگرانه با دیگران تعامل می­کند ممکن است نتواند روابطش را مبتنی بر اعتماد و امنیت برقرار کند.

در زیر، هر یک از این رفتارها شرح داده می­شود:

رفتار منفعلانه

این رفتار شامل زیر پا گذاشتن حقوق شخصی خود است به­طوری­که در ابراز احساسات، افکار و عقاید خود قصور رخ می­دهد. این امر، طبیعتا به دیگران اجازه می­دهد که حقوق شخصی فرد را نادیده بگیرند. این رفتار می­تواند به صورت بیان افکار و احساسات همراه با عذرخواهی و تواضع زیاد باشد به­طوری­که دیگران بتوانند آن فرد را به حساب نیاورند و حتی همانند پادری، او را زیر پا بگذارند.

اشخاصی که دارای رفتار منفعلانه هستند احساس می­کنند که هیچ کنترلی بر اضطراب­شان ندارند، بلکه اضطراب آنان را کنترل می­کند و از حرکت بازمی­دارد. این اشخاص اجازه نمی­دهند که نیازهای­شان بر نیازهای دیگران مقدم شمرده شود یا از اعتبار همسانی با نیازهای دیگران برخوردار شوند. آنها به دیگران اجازه می­دهند که تصمیمات­شان را بر آنان تحمیل نمایند، حتی اگر بعدها از آنان رنجیده­خاطر شوند. آنها احساس می­کنند که درمانده و ناتوان هستند. فقدان رفتار جرأت­مندانه با بی­احترامی مرموز نسبت به توانمندی­های دیگران و مأیوس کردن آنها، به دوش کشیدن چندین مسئولیت و بهانۀ مشکلات شخصی مشخص می­شود.

پیام ارتباطی به دیگران:

• من نمی­توانم. چنانچه شما می­توانید برایم امتیازی جور کنید.
• احساس­ها، افکار و نیازهایم دارای اهمیت کمتری نسبت به احساس­ها، افکار و نیازهای دیگران هستند.
• من با هر چیزی از سوی شما در اکثر موارد موافقم. ۴- من خوب نیستم، شما خوب هستید.

افکار ناهوشیار:

• از من مراقبت کنید و به­طور معجزه­آسایی متوجه نیازهایم شوید. ۲- من توانسته­ام جلوی آسیب دیدن به شما را بگیرم.

۳-اگر رفتار جرأت­مندانه داشته باشم آیا همچنان دوستم دارید و به من احترام می­گذارید؟

هدف:

خشنود ساختن دیگران و روی­گرداندن از کشمکش و دلخوری به هر قیمتی.

مشخصه­ های کلامی و غیرکلامی:

۱. پراکنده­ گویی (فرد از هر در حرف می­زند بی­آن­که اظهار نظری کرده باشد).

۲. به روی خود نیاوردن (نمی­گوید که منظورتان چیست).

۳. به طرز نامناسب و بدون دلیل عذر خواستن (حتی همراه با صدای لرزان و آهسته).

۴. آفتابی نشدن (حتی نگاه را برداشتن و چشم دوختن به زمین)

۵. پشت دیگران قرار گرفتن و پنهان شدن. قوز کردن.

۶. هنگام ابراز خشم چشمک زدن یا خندیدن.                    ۷. دهان را با دست پوشاندن.

۸. بیان جملاتی مانند:  “……………. اگر خیلی زحمت نمی­شود”. “……………… ولی شما آنچه می­خواهید انجام دهید”. “من …. اِم …. دوست دارم …. اِ ….. شما …. اِم ….. را انجام دهید.”

فواید:

برای نوع­دوستی، فداکاری و ازخودگذشتگی مورد تحسین قرار می­گیرید. شما به عنوان یک فرد دوست­داشتنی و خوب در تصور دیگران جای می­گیرید. به عنوان یک پیرو، به ندرت مورد انتقاد قرار می­گیرید. از کشمکشی که می­ترسیدید اجتناب می­کنیدیا آن را به تعویق می­اندازید.

بها:

اغلب، دیگران تقاضای غیرمنطقی و خواسته­های نامعقولی از شما خواهند داشت. هر چه بیشتر اجازه دهید که روابط بر خلاف میل­تان پیش برود، تغییر این الگو مشکل­تر می­شود. وقتی خشم زیادی را سرکوب کردید، احساس­های دیگری از جمله عشق و محبت به صورت خودبه­خود کاهش می­یابد.

رفتار پرخاشگرانه

این رفتار شامل ایستادگی برای حقوق شخصی و بیان افکار و احساسات به طور نامناسب است. همواره حقوق دیگران زیر پا گذاشته می­شود. افراد اغلب، برای مواجه شدن با یک فرد پرخاشگر دچار گیجی می­شوند. برتری به قیمت پایین کشیدن دیگران به دست می­آید. فرد پرخاشگر وقتی احساس خطر کند به دیگران حمله می­کند و از نقطه­ضعف و آسیب­پذیری آنها سوءاستفاده می­کند.

 پیام ارتباطی به دیگران:

• این چیزی است که من فکر می­کنم، می­خواهم و احساس می­کنم (همینه که هست).
• آنچه برای شما مهم است برای من کوچکترین اهمیتی ندارد. ۳- من خوب هستم، شما خوب نیستید.

افکار ناهوشیار:

• قبل از آن­که فرصت گیرانداختنم را بیابی گیرت خواهم انداختم. ۲- من غیر از آن چیزی هستم که فکر می­کنی.

هدف:

تسلط و چیرگی، برنده شدن، فشار آوردن به دیگران برای باختن، مجازات دیگران.

مشخصه­ های کلامی و غیرکلامی:

۱.این فرد، بدنش را بر فضای بین خود و دیگران خم می­ کند.

۲. دیگران را برانداز می­ کند و از سر تا پا نگاه می­ کند.

۳.صدای بی­روح، ترسناک و خالی از احساس.       

۴. بیان نیش­دار و طعنه­ آمیز، افاده کردن و منت گذاشتن.

۵.گفتار خشن و گوش­خراشی دارد.

۶. تحقیر کردن و استفاده از کلمات تحقیرآمیز.

۷.با انگشت خط و نشان کشیدن. 

۸. هشدار دادن و تهدید کردن (بهتره مراقب باشی … . اگر دقت نکنی …).

۹. اظهارنظرهای ارزشی و قضاوتی (باید و نباید، خوب و بد، درست و نادرست را مشخص کردن).

۱۰.اظهارنظرهای حاکی از تبعیض نژادی و جنسیتی.

فواید:

• دیگران را به انجام دستورات خودتان وامی­دارید. بنابراین، به احساس کنترل در زندگی­تان علاقه­مند می­شوید.
• از به دست آوردن آنچه می­خواهید به احساس ایمنی می­رسید و در شرایطی که خصومت و رقابت وجود دارد دچار آسیب کمتری می­شوید.

بها:

• رفتار پرخاشگرانه دشمنانی می­آفریند که به ترس بیشتر می­انجامد و داشتن آرامش را دشوار می­سازد.
• هرچند به­واسطه پرخاشگری، آنچه را که دیگران انجام می­دهند کنترل می­کنید اما این کار وقت و انرژی­تان را می­گیرد. از طرفی، از دیگران جدا و بیگانه می­شوید.

رفتار جرأت­مندانه

رفتار جرأت­مندانه شامل ایستادگی برای حقوق شخصی و بیان افکار و احساسات به طور مستقیم، صادقانه و خودانگیخته است به­طوری­که حقوق دیگران نیز محترم شمرده شود. یک شخص با جرأت موقعیت را ارزیابی می­کند و آنگاه تصمیم می­گیرد که چه­طور بدون احساس گناه بی­دلیل یا داشتن اضطراب عمل کند. اگر خواسته او برآورده نشود احساس می­کند که اندوهگین، ناامید و ناراحت است اما شخصیتش خُرد نمی­شود. این افراد به تأیید و تحسین دیگران تکیه نمی­کنند و این مطلب را انتقال می­دهند که دوست دارند با آنها چگونه رفتار شود. قلب روابط بین­فردی سالم، رفتار جرأت­مندانه است. افرادی که در این مهارت ضعیف عمل می­کنند انواع گوناگونی از مشکلات را برای خود می­آفرینند.

فلسفه رفتار جرأت­مندانه این است که همه ما برابریم. هیچ فردی برتر یا کم­اهمیت­تر از دیگری نیست. پس، از حقوق بشری یکسانی برخورداریم. هدف رفتار جرأت­مندانه باید ایستادگی برای حقوق شخصی بدون تعدی و زیر پا گذاشتن حقوق دیگران باشد. یک نقطه شروع خوب این است که تعدادی از این حقوق را به خودمان یادآور شویم:

پیام ارتباطی به دیگران:

• این است آنچه من می­اندیشم، احساس می­کنم و به موقعیت نگاه می­کنم. شما چطور؟
• من خوب هستم، شما هم خوب هستید.

افکار ناهوشیار:

من به شما اجازه نمی­دهم که برای من تصمیم بگیرید و از من امتیاز بگیرید، به شما نیز برای آنچاه که هستید حمله نمی­کنم.

مشخصه­ های کلامی و غیرکلامی:

• رفتار کلی فرد اطمینان­­بخشی، مراقبت و درک و فهم را القا می­کند.
• شنیدن دقیق خواسته­های دیگران، بیان آرام و محکم، تماس چشمی مستقیم، طرز ایستادن به صورت راست و متعادل.
• بیان و گفتار با توجه به موقعیت به صورت بلند و رسا است و دارای عبارت­های “من­دار” (من دوست دارم، من می­خواهم، من دوست ندارم) است.
• بیان مبتنی بر همکاری (چه­طور می­تونیم اینو حل کنیم؟ در این­مود شما چه­طور فکر می­کنید؟)
• استفاده از عبارت­های همدلانه که حاکی از رغبت و تمایل هستند (خوشحال می­شوم که روی این طرح با هم کار کنیم).

فواید:

• برای حقوق­تان بیشتر ایستادگی می­کنید و به شیوه محترمانه و مبتنی بر عزت­نفس­تان عمل می­کنید.
• فرصت­های­تان را برای آنچه که در زندگی­تان مفید است مغتنم می­شمارید.
• به دیگران اجازه می­دهید فقط آنچه را که تمایل دارید از زندگی­تان بدانند.
• وقتی احساسات و افکار خود را به موقع ابراز می­کنید کمتر به دیگران آسیب می­رسانید.
• اشتغال ذهنی کمتر در مورد کم­رویی و اضطراب باعث می­شود که بهتر ببینید، بشنوید و دیگران را دوست داشته باشید.

بها:

• چون رفتار جرأت­مندانه در خلأ اتفاق نمی­افتد، این رفتار می­تواند حتی روابط شما را با دیگران قطع کند.
• خانواده، همسر، دوستان و همکاران شاید بخواهند این سبک رفتاری شما را از بین ببرند و شروع به سنگ­اندازی کنند.
• در اوایل، استفاده از رفتار جرأت­مندانه می­تواند دردناک و رنج­آور باشد چون در حال شکل­دهی مجدد باورهای­تان هستید، یعنی همان باورهایی که از کودکی به صورت قوی تقویت و حفظ شده­اند. شما باید با ترس­ها و تردیدها­ی­تان کنار بیایید تا بتوانید موفق شوید.

تعدادی از موقعیت ­های روز­مره­ که ممکن است به رفتار جرأت­مندانه نیاز داشته باشند:

الف) در محیط کار 

چه­ طور پاسخ می­ دهید وقتی که:

۱. کارفرمای­­تان تقاضای خارج از حیطه کار و غیرمعقولی از شما دارد؟

۲. برخی افراد از کار شما یا ظاهرتان تعریف می­کنند؟

۳. به دلیل منطقی از طرف مسئول­تان مورد انتقاد قرار می­گیرید؟    

۴. بدون دلیل مورد انتقاد قرار می­گیرید؟

۵. مجبورید با تأخیرهای مستمر یا کار درهم و برهم افرادی که مسئول آنها هستید برخورد کنید؟   

ب) در جمع

چه­ طور پاسخ می ­دهید وقتی که:

۱.غذای شما سرد یا بیش از حد سرخ شده است؟ 

۲. با یک فروشنده سمج یا بی انصاف مواجه می­ شوید؟      

۳.جنس بُنجُل و خرابی را از یک فروشگاه تحویل می­گیرید؟

۴. یک نفر در صف از شما سبقت می­گیرد؟    

۵-در کوپه و مکان­هایی که سیگار کشیدن ممنوع است، یک نفر سیگار می­کشد؟   

پ) در بین دوستان

چه­ طور پاسخ می­ دهید وقتی که:

در مورد رفتاری که دوست­تان با شما داشته خشمگین می­شوید؟

۲-می­ خواهید دوست­تان به شما توجه نشان دهد؟   

۳-می­ خواهید دوست­تان پولی را که از شما قرض گرفته پس بدهد؟   

 ۴. دوست­تان تقاضای غیرمنطقی­ای از شما دارد؟

۵-مجبورید با دوست­تان در مورد این­که برای تماشای کدام فیلم بروید یا کجا هم­دیگر را ملاقات کنید مشورت نمایید؟

ت) در منزل   

چه­ طور پاسخ می­ دهید وقتی که:

۱.یکی از والدین از شما انتقاد می­کنند؟     

 ۲. می­ خواهید به ملاقات پیشنهادی یکی از بستگان پاسخ رد بدهید؟

۳.فردی که ظرف شستن را به شما واگذار می­کند؟ 

۴. همسرتان می­ خواهد که به او توجه کنید اما فعلا حوصله ندارید؟     

تعدادی از مهارت­های کلامی و غیرکلامی رفتار جرأت­مندانه:

۱. تماس چشمی خوبی برقرار کنید اما خیره نشوید.

۲. به راحتی بایستد یا بنشینید اما مدام تکان نخورید.

۳. به جای ان­که داد بزنید یا از این در و آن در صحبت کنید، استوار و با اطمینان سخن بگوئید.

۴. برای تأکید بر موضوع، از حرکات سر و دست استفاده کنید.

۵. از عبارت­هایی مانند ” من دوست دارم”، “من احساس می­کنم” استفاده کنید.

۶. از کلمات مبتنی بر همکاری مانند “اجزه بدهید” یا “ما می­توانیم” استفاده کنید.

۷. جملات همدلانه­ای را که نشان از توجه دارند مانند “شما چه فکر می­کنید؟”، “شما چه احساسی دارید؟” به­کار ببرید. 

۸. پیام­تان را مختصر، مفید و به روشنی بیان کنید. هسته پیام را چند بار تکرار کنید. مراقب واکنش­های کلامی یا غیرکلامی شخص مقابل و حمله­های او که می­تواند باعث حواسپرتی از موضوع اصلی شود باشید.